دوکفه ای ها، جانورانی ارزشمند
نرمتنان (Mollusca) یکی از بزرگ ترین، متنوع ترین و مهمترین گروه ها در قلمرو جانوران هستند. بیش از ۵۰۰۰۰ گونه در این شاخه معرفی شده است که تقریباً ۳۰۰۰۰ گونه از آن ها دریازی هستند. نرمتنان امروزی به ۶ رده‌ی بزرگ تقسیم می‌شوند که دو کفه ای ها (Bivalves) با ۷۵۰۰ گونه، دومین رده ی بزرگ نرمتنان را شامل می شوند. این گروه به دلیل روش ویژه ی تغذیه (صافی خواری و معلق خواری) نتوانسته اند محیط آب را ترک کنند. بیشتر آن‌ها دریازی هستند، اما اقسام زیادی نیز در آب های نیمه شور، برکه ها، نهرها، مصب ها و دریاچه ها ساکن اند. بدن نرم آن‌ها درون صدفی سخت جای گرفته است که از دوکفه ی آهکی تشکیل شده است. بعضی در کف آب می خزند، گروهی به اشیاء و اجسام سخت می چسبند و بسیاری از آن‌ها در شن و ماسه نقب می زنند.
دوکفه ای ها از بی مهرگان ارزشمند در دریاها و اقیانوس ها محسوب می شوند و با توجه به پراکنش وسیع، شیوه ی تغذیه ی صافی خواری و تحرک کم، دارای انباشتگرهای زیستی بی نظیری از مواد آلاینده ی زیست محیطی در اندام ها و بافت های خود هستند که در برنامه های مانیتورینگ در محیط های دریایی به کار گرفته می شوند. علاوه بر این، دارای کاربردهای اقتصادی فراوانی نیز هستند، به طوری که با توجه به رشد جمعیت جهان، کشت و پرورش صدف خوراکی به یکی از تولیدات نوین و درآمدزا در مناطق ساحلی بسیاری از کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است. در صورتی که تولید آن‌ها به طور قابل ملاحظه ای افزایش یابد، گام مؤثری در جهت تولید پروتئین حیوانی ارزان قیمت و در نتیجه مبارزه با سوءتغذیه ی پروتئینی خواهد بود. از طرفی خواص دارویی، تولید مروارید و همچنین استخراج کلسیم از پوسته ی دو کفه ای ها توجه بسیاری را نیز به خود جلب کرده است.
ویژگی های زیستی و عملکردی اندام های مختلف در دوکفه ای
صدف و مانتل
صدف در دوکفه ای ها با اتصال به ماهیچه ها، به عنوان اسکلت نگهدارنده عمل کرده و آن ها را در برابر شکارچیان محافظت می‌کند. بخش اصلی صدف از کربنات کلسیم بوده و توسط رسوبی از کریستال های نمک در ماتریکسی از پروتئین و کن شیولین تشکیل شده است. صدف در دو کفه ای ها از سه لایه تشکیل شده که شامل: ۱- لایه ی بیرونی پری اوستریکم نازک، که از کن شیولین شاخی و سخت تشکیل شده و به علت سایش مکانیکی، رسوب موجودات، انگل و یا بیماری، اغلب ضخامت آن بسیار کاهش یافته است؛ ۲- لایه ی منشوری میانی که از آراگونیت یا کلسیت تشکیل شده است؛ ۳- لایه ی آهکی درونی (nacreous) که در مجاورت جبه واقع شده است و به طور مداوم از سطح آن ترشح می شود؛ بنابراین در طول زندگی جانور، به طور مرتب بر ضخامت این لایه افزوده می شود و در گونه های مختلف متفاوت است. از طرفی مانتل متشکل از دو لب بافتی کاملاً بسته در فضای داخلی صدف است و حاوی بافت همبند، عروق همولنف یا خون (که نقش مهمی را در انتقال گازهای تنفسی از سطح بدن ایفا می کند)، عصب و عضله و نیز در برخی از دو کفه ای ها حاوی گناد است که به خوبی در نزدیکی حاشیه ی مانتل گسترش یافته اند. مژه های پوشاننده ی سطح داخلی مانتل نقش مهمی را در هدایت ذرات بر روی آبشش ها و دفع مواد از مانتل بر عهده دارند.
آبشش ها و فرایند های زیستی مختلف آن
آبشش در دو کفه ای ها دو سازه ی بزرگ با ساختاری پرده مانند است که از محور آبششی در امتداد حاشیه ی پشتی از مانتل معلق هستند. به طوری که دارای انواع مختلفی از جمله: filibranch، eulamellibranch ، pseudo-eulamellibranch و heterorhabdic است. آبشش در این جانوران دارای فعالیت های بسیاری از جمله تنفس (با دارا بودن سطح مقطع وسیع و غنی از همولنف)، جمع آوری ذرات غذا (به عنوان عمکلردی ثانویه)، آسان سازی پراکندگی گامت ها و همچنین ایجاد جریان آب در حفره‌ی مانتل به عنوان بخشی از سیستم گردش مواد است.
سیستم گوارشی
سیستم گوارشی دو کفه ای ها شامل دهان، مری، معده، غده گوارشی، روده و مقعد است. دهان در دو کفه ای ها یک شکاف u شکل فشرده بین دو لب است که توسط اپیتلیوم ستونی مژک دار پوشیده شده. مری کوتاه و قیفی شکل بوده و از سمت پشتی- شکمی فشرده شده است. معده در دو کفه ای ها اندامی کیسه ای شکل مسطح است که در قسمت قدامی به مری باز شده و در انتهای خلفی به روده ختم می شود. در دوکفه ای هایی که به روش تصفیه کردن غذا می خورند، میله ژلاتینی (crystalline style) از انتهای خلفی معده در طول کف معده قرار دارد. انتهای روده در مقعد ختم شده و مدفوع به شکل گلوله هایی از طریق منفذ خروجی به بیرون دفع می شود.
سیستم تولید مثلی
در دو کفه ای ها، تنوع قابل ملاحظه ای از ساختارهای تولید مثلی با اشکال آناتومیک متفاوت وجود دارد، به طوری که اکثر آن‌ها از الگوی کلی وجود دستگاه تولیدمثلی تبعیت می کنند که به صورت جفت در کنار (معمولاً در اطراف) دستگاه گوارش قرار دارند. سیستم تولید مثلی در دوکفه ای ها بسیار ساده است. در اکثر دوکفه ای های دریایی به غیر از اویسترها (Ostrea spp.)، لقاح خارجی بوده و گامت ها از طریق منفذ خروجی حفره ی مانتل، به بیرون آزاد می شوند.
سیستم عصبی و گیرنده های حسی
سیستم عصبی دوکفه ای ها اساساً ساده و دارای تقارن دوطرفه است. به طوری که از سه جفت گانگلیا (گانگلیای مغزی، پایی و احشایی) و چند جفت عصب تشکیل شده است. گانگلیای مغزی در قسمت پشتی مری قرار گرفته که از آن دو جفت طناب عصبی به قسمت خلفی بدن گسترش می یابد. بدین صورت که یک جفت به طور مستقیم به گانگلیون های احشایی رفته که بر روی سطح ماهیچه ی اداکتور (اتصال دهنده) پشتی قرار دارد و جفت بعدی به سمت گانگلیای پایی، واقع در پای جانور فرستاده می شود. از طرفی گانگلیای مغزی انشعاباتی نیز به سمت پالپ ها، ماهیچه ی اداکتور جلویی و بخشی از مانتل دارد. گانگلیای پایی جهت کنترل پا و گانگلیای احشایی جهت کنترل بخش بزرگی از آبشش ها، قلب، پری کاردیوم، کلیه، سیستم گوارشی، گناد، ماهیچه ی اداکتور جلویی و قسمتی یا تمام مانتل، سیفون و ارگان های حسی پالیال فعالیت می کنند.
اکثر گیرنده های حسی دو کفه ای ها در قسمت میانی مانتل قرار دارند. اما در گونه های نقب زن این گیرنده ها، بر رأس سیفون ها واقع شده اند. همچنین اپیتلیوم تنتاکل ها پوشیده از سلول های حسی حساس به لمس است. اوسلیا، اسفرادیا و استاتوسیست از جمله گیرنده های مهم حسی موجود در دو کفه ای ها هستند. بدین صورت که اوسلیا در قسمت میانی مانتل و سیفون ها واقع شده و تغییرات ناگهانی در شدت نور را تشخیص می دهد. گیرنده های اسفرادیا، گیرنده های شیمیایی در تشخیص آب ورودی به مانتل بوده که به دلیل سایز کوچکشان به سختی در دو کفه ای ها قابل تشخیص هستند. یک جفت استاتوسیست در پای جانور در نزدیکی گانگلیای پایی وجود دارد که در جهت یابی گونه های شناور عمل می کند.
سیستم دفعی و ترشحی
در دو کفه ای ها کلیه ها و غدد پریکاردیال از اندام های اصلی دفعی محسوب می شوند، اگرچه ممکن است تولیدات دفعی، از سطح بدن و به ویژه از طریق آبشش ها به بیرون از بدن نیز هدایت گردد. دوکفه ای ها، یوری هالین هستند و رنج وسیعی از شوری را تحمل می کنند. این بی مهرگان دریایی Osmoconformer (تطبیق کننده) هستند و در زمان قرارگیری در محیط های آبی رقیق و آب شیرین کفه های خود را محکم می بندند.
منبع
Gosling, E. 2004. Bivalve Molluscs Biology, Ecology and Culture. Fishing News Books An imprint of Blackwell Science. ISBN 0-85238-234-0.
مترجم: فریبا فرزادفر
http://maribio.com/
